Sizce Pamuk Prenses’teki kötü kalpli kraliçe “Ayna, ayna, söyle bana…” mı diyordu yoksa “Sihirli ayna, söyle bana…” mı? Monopoly oyununun meşhur maskotu Bay Monopoly’nin tek camlı gözlüğü yok muydu? Hatta seneler önce televizyonda yayınlanan reklamlarının sonunda ekrana bakarak gözlüğünü düzeltmiyor muydu? Yoksa tek camlı gözlüğü Pringles’ın logosunda mı görmüştünüz? Peki Pikachu’nun kuyruğundaki siyah çizgi? O kesin vardı, değil mi?
Eğer Bay Monopoly’nin tek camlı gözlüğü olduğunu veya Pikachu’nun kuyruğunda siyah bir çizgi bulunduğunu düşünüyorsanız, ne yazık ki yanılıyorsunuz. Bu makalemizde, insanların hiçbir zaman gerçekleşmemiş ortak bir anıyı paylaştıkları olguyu tanımlayan Mandela etkisini, kökenlerini, hafızamızın doğasını, gerçekliği ve paralel evrenlerin olasılığını tartışıyoruz.
Nedir Bu Mandela Etkisi?
“Dün kahvaltıda ne yediğimi bile hatırlamıyorum, Pikachu’nun kuyruğunu nasıl hatırlayayım?” diye düşünüyor olabilirsiniz. Ancak, Mandela etkisinin etkileyici tarafı, yanlış hatırlanan tüm bu ayrıntılara milyonlarca insanın katılıyor olmasıdır. Mandela etkisi olarak adlandırılan çoğu olay ise, genellikle Amerika kökenli popüler kültürün ayrıntılarıyla ilgilidir. Bazı psikologlar bu “yanılsamaların” kolektif olarak üretilen sahte anılardan ibaret olduğunu belirtse de Mandela etkisini ortaya atan ve yaygınlaşmasını sağlayan Fiona Broome buna katılmıyor.
Mandela etkisi, adından da anlaşılacağı üzere, ismini Nelson Mandela’dan alıyor. Paranormal araştırmacı ve yazar Fiona Broome, Mandela’nın 1980’li yıllarda hapishanedeyken öldüğünü çok net hatırlıyor, hatta Mandela’nın eşinin yaptığı duygusal konuşmayı duyduğundan bile emin. Sorun şu ki, Nelson Mandela, 27 yıllık mahkumiyetinin ardından 1990 yılında serbest bırakıldı ve 2013 yılında vefat etti. Broome da Mandela’nın o dönemde hala yaşıyor olduğunu öğrenince, haberleri yanlış anladığını düşünerek hayatına devam ediyor ancak 2009 yılında katıldığı bir konferansta başka insanların da Mandela’nın 1980’lerde öldüğünü hatırladığını öğreniyor.
İnsanların Mandela’nın ölümü konusunda benzer düşüncelere sahip olmasından etkilenen Broome, yanlış veya farklı hatırlanan toplumsal olayların paylaşılabileceği MandelaEffect.com sitesini kuruyor. 2010-2018 yılları arasında binlerce yorum yapılan sitenin popülerleşmesi ile viral haline gelen Mandela etkisi, tartışma konularına da yol açıyor. Tartışmaların büyümesiyle siber saldırılara uğrayan site 2018 yılında Broome tarafından kapatılıyor. Ancak Mandela etkisi popülerliğini korumaya devam ediyor. 2019 yılında konuyla ilgili bir film çekilmesinin yanı sıra Broome’un MandelaEffect.com sitesine bırakılan tüm yorumları derlediği 15 kitaplık bir serisi de mevcut. Günümüzde ise, Reddit, YouTube, Tumblr ve X gibi platformlarda Mandela etkisi olabilecek yeni olaylar aranıyor.
En Yaygın Bilinen Mandela Etkisi Örnekleri
Bay Monopoly’nin Gözlüğü
En yaygın bilinen Mandela etkisi örneğinin Bay Monopoly’nin dillerden düşmeyen ancak aslında hiç var olmamış tek camlı gözlüğü olduğunu söylemek mümkün. Resmi kayıtlara göre, Bay Monopoly oyun dünyasına tanıtıldığı 1936 yılından beri hiç tek camlı gözlük takmadı. Bazı internet kullanıcıları tarafından, oyunun 1996 yılında piyasaya sürülen Jr. versiyonundaki paralardan birinde Bay Monopoly’nin aslında gözlük taktığı iddia ediliyor ama bunun gerçek olup olmadığı oyunun üreticisi Hasbro şirketi tarafından onaylanmadı.
Bay Monopoly’nin en azından tek camlı bir gözlüğe sahip olduğuna dair tek kanıta ise Monopoly’nin resmi Facebook hesabından paylaştığı bir gönderiden ulaşabiliyoruz. Bazı insanlar bu karmaşanın Bay Monopoly ile Pringles markasının maskotu Julius Pringles arasındaki benzerlik yüzünden kaynaklandığını düşünüyor. Ancak gerçek şu ki, Julius Pringles da hiç tek camlı gözlük takmadı.
Pikachu’nun Kuyruğu
Çok sevilen çizgi karakter Pikachu’nun kuyruğu da tartışma konuları arasında yer alıyor. İnternet kullanıcılarının bir kısmı Pikachu’nun kuyruğunun ucunda siyah bir çizgi olduğunu hatırladıklarını belirtiyor fakat Pikachu’nun kuyruğunda hiçbir zaman çizgi olmadı.
Film Replikleri
Hepimiz bazen ilk kez dinlediğimiz şarkıların sözlerini yanlış anlayabilir, hatta şarkının anlamını olmadık yerlere çekebiliriz. Peki ya film replikleri? Örneğin, Pamuk Prenses’in meşhur “Mirror, mirror on the wall. Who’s the fairest of them all?” repliğini hatırlıyor musunuz? Hatırlıyorsanız, yanılıyorsunuz çünkü kötü kraliçe aslında “Magic mirror on the wall…” diyordu.
Türkçeye çevrilirken “Ayna ayna…” olarak değiştirilen replik, doğal olarak Türk halkını etkilememiş olabilir. Peki Star Wars’un efsanevi karakteri Darth Vader, Luke Skywalker’a gerçek kimliğini açıkladığı o meşhur sahnede “Luke, ben senin babanım” mı demişti? Cevabınız evet ise, kötü bir haberimiz var. Vader aslında, “Hayır, ben senin babanım” demişti.
İnternet üzerinde Amerika’nın 52 eyalete sahip olduğunu düşünenlerden markaların hiç var
olmamış logo ayrıntılarına, Yeni Zelanda’nın haritadaki konumundan Bruce Lee’nin ölüm nedenine kadar çeşitli konularda yüzlerce Mandela etkisi iddiası bulunuyor. Hatta bu olaylar için içinde kaybolacağınız bir arşiv bile tutuluyor. Peki bu etki neden kaynaklanıyor?
Mandela Etkisinin Olası Açıklamaları
Mandela etkisinin açıklaması olarak komplo teorileri, zaman yolculuğu, sahte anılar, konfabülasyon ve paralel evren teorisi gibi birçok neden ortaya atılsa da herkes tarafından kabul görmüş kesin bir sebebi olduğunu söylemek pek mümkün değil.
Hangi Evrendeyiz? Simülasyonda Olabilir miyiz?
Mandela etkisinin açıklamalarından biri kuantum fiziğine dayanmaktadır. Bu açıklamaya göre, yaşadığımız olaylar tek bir zaman çizelgesinden ziyade alternatif gerçekliklerde veya evrenlerde gerçekleşir. Mandela etkisi olarak adlandırdığımız detaylar, aslında farklı zaman çizelgelerinin, bizim zaman çizelgemizle karışma durumudur.
Sanki bir bilim kurgu filmi senaryosu gibi, değil mi? Ancak her ne kadar kabul ettiğimiz gerçeklerden uzak bir teori olsa da, paralel evren teorisi kuantum fiziğinin önemli bir parçasıdır ve henüz paralel evrenlerin bulunmadığına dair bir kanıt yoktur.
Nick Bostrom gibi günümüzün ünlü filozofları bir bilgisayar simülasyonunda olup olmadığımızı da sorgulamaktadır. Bostrom’un teorisine göre, yaşadığımız hayatlar gelecekteki insanüstü bir toplum tarafından oluşturulan bir simülasyondan ibaret olabilir. Sizce bu doğru olabilir mi? Belki de tüm Mandela etkileri gelecekten gelen bir zaman yolcusunun olay akışını değiştirmesinden kaynaklanıyorsa? Bu çılgın teoriler, düşünce egzersizi olarak eğlenceli olabilir, hatta bir gün doğruluklarıyla bizi şok edebilirler ancak an itibariyle hiçbiri kanıtlanamamıştır. Öte yandan, psikolojinin Mandela etkisi için oldukça mantıklı açıklamaları var!
Hafızamız Güvenilir mi?
Güzeller güzeli bir kadınla tanıştığınızı, iki yıl sonunda evlenip bir kızınız bir de oğlunuz olduğunu düşünün. Hayatınıza neşe katan ailenizle senelerdir mutlu mesut yaşarken, bir akşam salondaki lamba gözünüze biraz tuhaf geliyor. Gözlerinizi günlerce lambadan alamıyor, eşinizle tartışıyor ve en sonunda aslında hayatınızın bir yalan olduğunu fark ediyorsunuz. Bir futbol maçı sırasında kafasına sert bir darbe alan Reddit kullanıcısı tam olarak bunu yaşıyor. Olaydan sonra üç sene boyunca ağır depresyonla baş ettiğini söyleyen kullanıcı, hayalindeki oğlunu hala bazen görebildiğini belirtiyor.
Okurken belki de imkansız olduğunu düşündüğümüz bu tarz olayların sebebi, gizemi henüz çözülememiş büyüleyici zihinlerimizde yatıyor. Psikolojide, sahte anıları hatırlamamıza sebep olan ya da Mandela etkisine yol açabileceği düşünülen bazı kavramlar bulunmaktadır. Bunlardan ilki, “konfabulasyon” veya “masallama” olarak bilinir. Kişi, hafızasındaki boşlukları farkında olmadan yanlış veya çarpıtılmış bilgilerle doldurarak hafızasında bir nevi hataya sebep olur. Bu hatanın sonucunda kişi, hayal ettiği şeyleri gerçek anılarıyla karıştırır. Karıştırılan anı, kahvaltı ettiğiniz halde etmediğinizi hatırlamanız kadar masum veya işlenen bir suçun ayrıntılarını öz güvenle yanlış belirtmek kadar ciddi olabilir.
Bir diğer kavram ise, “çağrışım” veya “ön hazırlama etkisi”dir. Ön hazırlama, beş duyu organını kullanarak kişinin hafızasının etkilenebildiği bir olguyu açıklar. Örneğin, birine “Arabayı gördün mü?” veya “Demin geçen kırmızı arabayı gördün mü?” sorularını sorduğunuzda, ikinci soru zihinde spesifik imgeler uyandırdığından, kişinin hafızasını daha fazla tetikleyebilir.
Günün sonunda deneyimlediğimiz gerçeklik, kişisel zihin süzgeçlerimizin şahit olduğumuz olayları bir filtreden geçirdikten sonra bize bıraktığı anılar olarak özetlenebilir. Yapay zeka araçları ile gerçeğin daha da kolay çarpıtılabildiği ve dezenformasyonun hızla yayıldığı günümüz dünyasında ise olayları oldukları gibi hatırlayabilmek artık ekstra bir çaba gerektiriyor. Böyle bir zeminde yüzlerce Mandela etkisinin türemesi pek şaşırtıcı değil. Ya da belki de aramızda gelecekten oldukça sıkılmış bir zaman yolcusu var!
