Paranın psikolojisinin tanımının günümüzde, davranışsal ekonomi ve finansın bilimsel çalışmaları doğrultusunda önem kazandığı görülüyor. İnsan olmanın getirdiği özellikler, duygular, karakterler finansal kararlarda yadsınamaz bir etkiye sahip ve bu etki hem kişisel hem de kolektif bazda etkili oluyor. Finans, her ne kadar matematiksel, nicel ve formül temelli görünse de, yatırım ve ekonomi camiasını anlamlandırmak için insan davranışı ve psikolojisinin de incelenmesi gerekiyor.
Wall Street Journal'ın ödüllü finans yazarı Morgan Housel, Paranın Psikolojisi adlı kitabında yazar Annie Duke’un da dediği gibi “Karmaşık kavramları sürükleyici ve kolay anlaşılır bir anlatıya çeviriyor.” Bu kitap finans ve yatırım hisse seçimi veya portföy oluşumu gibi teknik konulardan ziyade finansal kararlarımıza yön veren tutum ve davranışlarımıza ışık tutuyor. Çünkü parasal kararlarımızın büyük bir kısmını psikolojimiz oluşturuyor. Makalemizde sevdiğimiz ve ilgimizi çeken kısımları sevgili okurlarımıza sunuyoruz. Keyifli okumalar!
Yeryüzündeki En Büyük Gösteri
Kitabın ana temalarından biri parayla olan ilişkimizde zekâmızın aslında ufak bir rol oynaması. Zekâ değil davranış birçok noktada ön plana çıkar. Daha da açık olmak gerekirse finansal eğitimi olmayan insanların bir dizi karar ve davranışlar sayesinde varlıklı olabileceği bir gerçektir. Bu durumlarda nasıl davrandığınız ne bildiğinizden daha önemlidir. Bunlar parayla bağlantılı insani kişisel nitelik ve becerilerdir. Tabii ki faiz oranları ve değerlemeler ile tarihsel korelasyonlar yapmak, sermayenin net maliyetini ölçmek finans biliminin mühim bir parçasıdır. Ancak parayı ilgilendiren hususlar pozitif bilimler gibi kural ve yasalarla çalışmaz. Fizikte konular tartışmaya kapalıdır, finansta ise benim verdiğim karar size çılgınca görünebilir veya tam tersi…
Hiç Kimse Çılgın Değildir
National Bureau of Economics 2006 Tüketici Finansmanı Anketi’nin 50 yıllık derin incelemesinin sonuçları beklenen gibi olmadı. Yatırım kararları belli amaçlar ve hedefler doğrultusunda alınmaktan ziyade insanların gençliklerindeki deneyimleri ve kendi kuşaklarından yatırımcıların deneyimlerine göre şekilleniyor: “Bulgularımız, bireysel yatırımcıların risk alma isteğinin kişisel hikâyelerine bağlı olduğunu gösteriyor.” Kısacası formülde sadece zekâ, eğitim veya kişisel gelişim yok. Morgan Housel’a göre, “İnsanların para konusunda verdikleri her karar, o sırada sahip oldukları bilgileri alıp dünyanın işleyişiyle ilgili kendilerine özgü zihinsel modelin içine yerleştirmeleriyle gerekçelendirilir.”
Şans ve Risk
Başarılarda şansın rolü genelde göz ardı edilir, ama unutulmaması gereken husus tüm başarıların çok çalışmaya, sefaletlerin tembelliğe bağlı olmadığıdır.
Bileşiklenmenin Gücünü Kavramak
Warren Buffett’ın toplam 84.5 milyar dolar olan net varlığının 82.5 milyar doları ona 65 yaşından sonra geldi. Burada bileşiklenmenin gücü görülmektedir. Haydi bu gücü daha iyi anlayabilmek için bileşiklenmeyi yeryüzündeki oluşumlarla açıklayalım:
Bilim insanları dünya tarihinde tek bir buzul çağı değil, beş ayrı buzul çağı yaşandığını keşfetti. Gezegenin beş kere donup sonra tekrar normale dönmesi büyük bir enerji kullanımı demektir. Enteresandır ki gezegenimizi buza çeviren faktör sanıldığı gibi soğuk kışlar değil, hafif serin geçen yazlardı! Bu döngü yaz mevsiminde, kışın yağan karların tam erimemesi ile başlar, ertesi yaz kar daha da kalınlaşır; kar, güneş ışığını daha fazla yansıtır ve soğumayı hızlandırır. Buzul çağlarında anlatılmak istenen ise şudur, büyük sonuçlar elde etmek için müthiş bir güce sahip olmanız gerekmez.
Para konusu da böyledir, “yeteneği yatırım, sırrı zamandır.”
Varlıklı Olmak mı? Varlıklı Kalmak mı?
Zengin olmak ve parayı elinde tutabilmek… Bazı yatırımcılar para kazanma konusunda iyi olmalarına rağmen serveti elinde tutma konusunda çok kötüdürler. Para kazanmak ve parayı elinde tutabilmek iki farklı beceridir. Para kazanmak risk ise, tutumlu olmak ve parayı elinde tutmak biraz alçakgönüllülük, biraz da paranoya gerektirir.
Yine Warren Buffet örneğinden gidersek, Buffett'ın neler yapmadığına bir göz atalım:
- Borca girmedi.
- Denk geldiği 14 ekonomik durgunluk zamanlarında panik yapmadı.
- Tek bir tekniğe yapışıp kalmadı ve itibarını zedelemedi.
- Ayakta kaldı, emekli olmadı ve başkalarının parasına bel bağlamadı.
Girişimlerde sık sık hata payı göz ardı edilir. Bu aslında güvenlik marjıdır ve bileşenleri tutumluluk, esnek bir düşünce yapısı ve esnek bir zaman çizelgesidir. Kişi, bu bileşenlerin yanında dengeli olmalı yani geleceğe iyimser bakarak birazcık da paranoid düşünmeli, engel ve potansiyel tehlikeleri fark edebilmelidir.
Ayrıca büyüme olurken yıkım kaçınılmazdır. Düşünün, 20 yaşındaki bir genç 1 yaşındaki bir çocuktan çok daha zekidir. 20 yaşımıza gelene kadar beynimizin neredeyse yarısını kaplayan sinaps bağlarını kaybederiz. Yani ilerleme boyunca yıkım kaçınılmazdır. Ekonomi, piyasa ve kariyer konuları da böyledir, kayıplar ve yıkımlar bu alanları aslında büyütür.
Yazı Geldi, Siz Kazandınız
Zamanın yarısında haksız olup yine de bir servet edinebilirsiniz. Büyük firmalar birçok deneme yanılma ve başarısızlıklar ardından servet elde etmiştir. Örneğin Disney, Pamuk Prenses’e kadarki 400 projesinde iflas etmek üzereydi, Jeff Bezos birçok girişiminden “yeni bir başarısızlık üzerinde çalışıyoruz” diye bahseder veya Warren Buffet hayatı boyunca 400 ila 500 hisseye sahip olmuştur ama onu başarıya taşıyan bunların sadece 10’udur.
Sürpriz
Tarihe bakarak kehanetler elde edemeyiz. Ekonomi ve yatırım tarihine bakıp gelecek beklentilerini ve hata yapma eğilimlerimizi belirleyebilsek de tarih geleceğin bir yol haritası olamaz. Stanford Profesörü Scott Sagan şunları söylemiştir: “Daha önce hiç olmamış şeyler her zaman olur.” İlerleme ve gelişme bu alanlarda çok kıymetlidir, geçmiş verilere aşırı bel bağlamamak ise şarttır. Bu durum para ile ilgili meseleleri yürütürken tarihi dikkate almamayı öğütlemez, dikkat edilmesi gereken asıl mesele belki de tarih boyunca insanların açgözlülük, stres ve korkuyla yüz yüze geldiklerinde verdikleri tepki ve davranış biçimlerini de inceleyebiliyor olmaktır.
Değişeceksiniz
Bileşiklendirmeden bahsetmiştik. Bunun en iyi çalıştığı nokta kör bir noktadır. Bir planın büyümesi için uzunca bir zaman gerekir ve bu durum tasarruflar, kariyerler ve ilişkiler için de benzerdir. Dayanıklılık burada kilit önem taşır. Zaman içinde değişme eğilimimiz vardır ve denge dayanıklılığı teşvik eder, gelecekteki pişmanlıkları önler. Farklı bir zamanda farklı bir insanken belirlenmiş finansal amaçları hiç acımadan terk etmek gerekir. Bu yöntem, değişimi kabul etmek ve gelecekteki pişmanlıkları azaltmak adına uygulanan kıymetli bir stratejidir.
Kötümserliğin Baştan Çıkarıcılığı
Birine her şeyin muhteşem olacağını söyleyin, sizi muhtemelen umursamaz. Ama çok kötü olacağını söyleyin, pür dikkat sizi dinler. Biri size elinizdeki hissenin bir muhasebe hilesi olduğunu ve batacağınızı söylesin, onu pür dikkat dinlersiniz. Ya da televizyonda %1’lik bir hisse senedi yükselişine önem verilmez ancak %1’lik bir düşüş kalın puntolarla seyirciye aktarılır. Yani kötümserlik iyimserlikten daha ilgi çekicidir.
İlerlemeler yavaş, aksilikler ise hızlı gelişir. Bir şirket uzun yıllar boyunca iyi bir noktaya gelmek için emek harcarken bir gecede iflas edebilir. “Yatırım yaparken, başarının bedelini -uzun dönemli büyüme sürecinde oynaklık ve kayıpları- belirlemeli ve bunu ödemeye hazır olmalısınız.” Bir nebze kötümser olmak iyi bir durumla karşılaştığınızda onları “hoş bir sürpriz” haline getirir.
Şimdi Her Şeyi Toparlayalım
Morgan Housel kitabını noktalarken bizle çok kıymetli tavsiyeler eşliğinde vedalaşıyor:
- İşler yolunda giderken alçakgönüllü, ters gittiğinde ise merhametli ve affedici olmak için elinizden geleni yapın
- Daha düşük ego, daha çok servet edinin.
- Paranızı geceleri iyi uyumanızı sağlayacak şekilde yönetin.
- Yatırımcı olarak daha iyisini başarmak istiyorsanız, yapabileceğiniz en güçlü şey zaman ufkunuzu genişletmektir.
- Birçok şeyin yanlış gitmesini sorun etmeyin. Zamanın yarısında yanılabilir, buna rağmen bir servet kazanabilirsiniz.
- Parayı zamanınız üzerinde daha fazla kontrole sahip olmak için kullanın.
- Tasarruf edin, sempatik olun ve gösterişe rağbet etmeyin.
- Başarının maliyetini tanımlayın ve onu ödemeye hazır olun.
- Hata payı ilkesine saygı gösterin.
- Finans konularında uç kararlardan kaçının ve yine de riski sevin.
- Fikir kargaşasına ve farklı görüşlere saygı gösterin.
