2021'de dünyadaki ortalama enflasyon oranı 2020'ye göre %3,4 oranına ulaştı. Ortalama olarak Euro yılda %1, ABD Doları ise %1,7 değer kaybediyor.
Enflasyon yönetilebilir olduğu ve yılda %2'yi geçmediği sürece bu durum normal kabul ediliyor.
Bununla birlikte, tarihte ulusal para birimi değer kaybının %100 veya daha fazlasına ulaştığı birçok örnek mevcut. Sizler için enflasyon konusundaki en çarpıcı 3 örneği inceledik, şimdiden iyi okumalar.
Hiperenflasyon nedir?
Hiperenflasyon, para biriminin hızla değer kaybetmesi sonucu piyasadaki ürünlerin değerinin fırladığı bir süreçtir. Genellikle enflasyon devlet kurumları tarafından kontrol edilir, ancak bazen durum kontrolden çıkabilir ve hiperenflasyon meydana gelir. Aşağıdaki kriterlere göre belirlenebilir:
- 3 yıl boyunca ayda > %2 fiyat artışı
veya
- Fiyat artışı > ayda %50
veya
- Fiyat artışı > yılda %900
Hiperenflasyonun sonuçları:
- Paranın temel özelliklerini kaybetmesi
- Fiyatların hızla artması
- Toplu iflaslar, borçların temerrüdü
- Vatandaşların tasarruf etme fırsatından mahrum kalmaları
- İşsizliğin artması
- Ekonomik kriz
- Devletin mali sisteminin çöküşü
#1. Macaristan
Dönem: Ağustos 1945 - Temmuz 1946
Enflasyon Oranı: Günlük %207
Para Birimi: Pengyo
Macar pengyo para birimi, dünya ekonomisinde enflasyon açısından rekor sahibidir. Ülke pazarındaki fiyatlar her 15 saatte bir ikiye katlanmıştır. O dönem bu, pengyo'nun dünyadaki diğer tüm para birimlerinden daha hızlı değer kaybettiği anlamına geliyordu. Aylık maksimum enflasyon %40.000.000.000.000.000 idi.
Peki bu neden Macaristan'da oldu?
1945-1946'dan önce ülke zaten enflasyona aşinaydı. Birinci Dünya Savaşı'nın bir sonucu olarak, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu çöktü ve Doğu Avrupa'da yeni bir devlet olan Macaristan ortaya çıktı. Siyasi kurumları çok zayıf olan eski imparatorluğun az gelişmiş bir bölümünü içeriyordu.
Macaristan ise bütçesindeki boşluğu doldurmak için daha fazla para basma kararı alındı. Felaketin nedeni buydu. Örneğin, 1910'larda 1 dolar 5 Macar Kronuna ve 1924'te 70 bin Macar Kronuna yükseltmiştir. Daha sonra 1926'da ise Macaristan kronları yeni bir para birimi olan pengyo ile değiştirerek enflasyon kontrol altına alındı.
İkinci Dünya Savaşı sırasında Macaristan yine Almanya'nın yanında savaştı ve 1945'te ülke harabeye döndü. Üretim tesislerinin yarısı yıkıldı, geri kalanı ise ağır hasar gördü. Ulaşım altyapısından geriye neredeyse hiçbir şey kalmadı. Ayrıca Macaristan, Nazi koalisyonuna katılımının tazminatı olan SSCB'ye tazminat ödemek zorunda kaldı.
Üretim eksikliği nedeniyle savaş sonrası Macaristan'da mal fiyatları yükselmeye başladı. O zamanlar vergi sistemi yoktu, dolayısıyla ülke bütçesini dolduracak hiçbir şey yoktu. Ardından daha fazla banknot basarak ve aynı zamanda faiz oranlarını düşürerek hükümet ekonomiyi "kanıtlanmış" bir şekilde canlandırmaya karar verdi.
Sonuç olarak, Macaristan desteklenmeyen parayla dolup taştı.
Ağustos 1945'te 1 Dolar 1.320 Pengyo'ya mal oldu, 2 ay sonra ise 8.200 Pengyo'ydu ve yılın sonunda 1 Dolar 128.000 Pengyo’ya eşitti. Hükümet 100 bin, 1 milyon ve 10 milyonluk yeni banknotlar getirmek zorunda kaldı.
Macaristan'da hiperenflasyon 1946 sonbaharında doruk noktasına ulaştı. Alışılagelmiş pengyo'nun yerini aegy pengyo aldı. Tasarı bir milyar trilyon veya sekstilyon pengyo'ya eşitti. Gezegendeki en büyük banknottu, dünya ekonomisinde bir rekor olarak tarihe geçti.
Enflasyonun zirvesinde fiyatlar günde %150.000 oranında yükseliyordu. Hükümet süreci kontrol altına almak için en azından bazı önlemler almaya çalıştı ama artık çok geçti.
Hiperenflasyon nedeniyle maaş ücretleri %80'den fazla düştü. Bu koşullar altında insanlara faizle para vermenin bir anlamı olmadığı için alacaklı sınıfı tamamen yok edildi. Tek çıkış yolu eski para birimini yenisiyle değiştirme yöntemiydi.
1946'da yetkililer parasal bir reform gerçekleştirdiler: dolaşıma giren Macar forinti 400.000 katrilyon pengoya eşitti. Macarlar bugünlerde ise bu yeni para birimini kullanıyor.
Macaristan'daki hiperenflasyonun özelliği, hükümetin mali sorumsuzluğu değil, planlı bir hareket olmasıydı. Görünüşe göre, böyle belirsiz bir plan işe de yaradı.
Yeni para biriminin getirilmesi ekonomiyi kurtardı ve bu makaledeki diğer ülkelerin aksine, Macaristan korkunç enflasyonu hızla yenebildi. Forint ortaya çıktığında, endüstri gerçekten toparlanmıştı ve ekonomi çalışıyordu. Hükümet para basmayı durdurdu ve 60'lı yıllara kadar Macaristan'daki fiyatlar sabit kaldı. Bununla birlikte, bu tür bir şok tedavisi ülkeye hala pahalıya mal oldu. Hiperenflasyon yılı boyunca nüfus çok fakirleşti.
#2. Zimbabve
Dönem: Mart 2007 – 2008
Enflasyon oranı: Günlük %98
Para birimi: Zimbabwe Doları
Zimbabwe, enflasyon ile karşı karşıya kalan ülkeler arasında ikinci sırada yer alıyor. Bu sürecin zirvesi ise Kasım 2008'de Zimbabwe dolarının %79.600.000.000 kadar düşmesiydi.
1980'de Zimbabve Büyük Britanya'dan bağımsızlığını kazandı ve Diktatör Robert Mugabe yeni afrika ülkesinin başkanlığına geçti. Bir yıl sonra, devletin kendi para birimi olan yerel dolar ortaya çıktı. İlk başta yetkililer, sömürgecilerin inşa ettiği ekonomik modeli bozmaktan korkarak ani hareketler yapamadılar ama popülizm her şeyi değiştirmişti.
Zimbabwe bağımsızlığını kazanmadan önce ülkede yaşayan birçok ingiliz çiftçi vardı. Tütün, pamuk ve şeker kamışı yetiştirip ihraç ettiler ancak Başkan Mugabe bundan sonra Zimbabwe'de beyaz sömürgecilere yer olmadığına karar verdi ve toprak reformunu gerçekleştirdi. İngiliz çiftçilerin toprakları ve hayvanları yerel topraksız nüfusa verilmek üzere ellerinden alındı. Sömürgecilerin torunları ülkeyi terk etmek zorunda kaldı.
Bu "reform" nedeniyle, ana ihraç mallarının üretimi keskin bir şekilde düştü. Toprağın yeni sahipleri onları nasıl işleyeceklerini bilmiyorlardı. Tarımın ardından imalat sanayi çöktü ve şehirlerde açlık ile artan işsizlik başladı. Ülke yetkilileri kendi ekonomilerini kendileri baltaladılar da diyebiliriz.
Daha sonra hükümet, tüm sorunun nüfusun parası olmaması olduğuna karar verdi ve para basmaya başlandı.
Olayların Seyri: 2000 yılından bu yana Zimbabve'de enflasyon istikrarlı bir şekilde yükseldi ancak zirve noktası 2007-2008 arasında yaşandı.
2006'da Zimbabwe doları %1.000 ve 2007'de %60.000'den fazla değer kaybetti. 2008'den sonra hükümet, felaketin gerçek ölçeğiyle ilgili verileri yayınlamayı bıraktı, en son resmi istatistikler %231.000.000'luk bir enflasyondan bahsediyordu.
Çeşitli tahminlere göre Aralık 2008'de yerel dolar %80.000.000.000 değer kaybetmiştir. Malların maliyeti her 24 saatte bir ikiye katlandı. Örneğin, saat 14:00'te bir kutu bira 100 milyar Zimbabwe doları iken bir saat sonra 150 milyar değerindeydi.
Ulusal para biriminin tek "kurtuluşunun" yeni banknotlar olması dikkat çekicidir. Zimbabwe'de 4 yıllık bir süre içinde üç kez yeni banknotlar basıldı. En son 2009'da "ikinci" doların yerini trilyona bir oranında "üçüncü" dolar aldı.
Aynı yıl Zimbabwe dolarının ulusal para birimi olarak kullanılması yasaklandı ve kullanılmaz hale geldi. Bunun yerine sterlin, ABD doları ve komşu devletlerin para birimleri devreye girdi.
Hiperenflasyon zamanlarında, Zimbabve'nin işsizlik oranı %80'di ve GSYİH %18 oranında düştü. Vatandaşlar ülkeyi toplu halde terk etmeye başladı.
2019'da ulusal para birimi yeniden dolaşıma girdi, 1 ABD Doları, 361 Zimbabwe Doları değerindeydi ancak yakın geçmişte yaşanan üzücü deneyime rağmen, Zimbabwe doları yeniden enflasyona yenik düştü. 2020'de fiyatı 2019'a kıyasla %622 düşüş yaşadı.
#3. Yugoslavya
Dönem: Nisan 1992 - Ocak 1994
Enflasyon Oranı: Günlük %65
Para Birimi: Dinar
1945'ten 1992'ye kadar varlığını sürdüren eski Yugoslavya, hiperenflasyon açısından dünyada üçüncü sırada yer alıyor. 1970'lere kadar bu devlet, sosyalist ülkeler arasında en gelişmiş olanlarından birisiydi. Sonra ne mi oldu? Yugoslavya yalnızca sert bir iç savaşın odak noktası olmakla kalmadı, aynı zamanda 22 aylık bir hiperenflasyon dönemine girdi. Zirvedeyken fiyatlar ayda %313.000.000 arttı.
Enflasyon Yugoslavya'da hep vardı ama ülkenin lideri Tito hayattayken kontrol altına alınmayı başarmıştı. 50'li yıllarda fiyatlar yılda %3'ten fazla artmadı, 60'larda bu rakam %10'a, 70'lerde % 20'ye yükseldi.
Tito 1980'de öldükten sonra kısa bir süre sonra enflasyon fırlamaya başladı ve yılda %40'ı aştı. 1983'ten sonra süreç kontrol edilemez hale geldi. Bunun birkaç nedeni vardı.
İlk olarak, 80'lerin sonunda ülkenin en gelişmiş bölgesi olan Slovenya’nın kopmasıyla, Yugoslavya'nın toprak bütünlüğü ihlal edildi. Bölgeler arası ticaret durdu ve üretim keskin bir şekilde düştü. Bu, bütçenin yenilenmesini durdurduğu anlamına geliyordu.
İkincisi, şişirilmiş bürokrasi ve ordu ülkenin sahip olmadığı bütçeden giderek daha fazla para talep etti. Yugoslavya dışarıdan kredi almaya başladı. Ulusal borç büyümeye başladı.
Üçüncüsü, kanlı iç savaş nedeniyle B, Yugoslavya'ya ticaret ambargosu uyguladı. Bu, ülkenin zaten sallantıda olan ekonomisini tamamen bitirdi. Bir yerden para alması gerekiyordu ve son çare olarak hükümet para basmaya başladı.
Olayların seyri: 1992'nin başında Yugoslavya dağıldı. Enflasyon ilk kez ayda %50 eşiğini aştı ve kontrol edilemeyen bir hiperenflasyon süreci başladı. Sadece 3 yılda (1990-1993), bütçe açığı GSYİH'nın %3'ünden %28'ine çıktı. Bunu karşılamak için hükümet, ülkedeki para arzını daha da şişirdi.
1993 yılında Yugoslavya'da her ay 900.000 banknot basılmış ve vatandaşların eline ulaşmadan değerini kaybetmişti. Yalnızca bu yıl, ülkenin GSYİH'sı %30 düştü, yatırım ve sanayi üretimi %37 düştü ve işsizlik %24,1'e yükseldi.
Hiperenflasyon 1994'te zirveye ulaştı. Enflasyon yılda %116.546.000.000 ve ayda %314.000.000 yükselmiştir. Bu dönemde dinar para işlevini yitirdi. Mağazalarda gıda fiyatları zaten Alman markı cinsinden gösteriliyordu.
Ocak 1994'te, Yugoslavya Federal Cumhuriyeti Darphanesi fiziksel olarak günde bu kadar çok banknot basamıyordu. O sırada para birimi resmen sona erdi. Almanya, Yugoslavya'nın ana ticaret ortağı olduğu için, ülke içindeki tüm resmi yerleşimler Alman markasıyla yapılmaya başlandı.
Ekonominin çöktüğünü gören hükümet, ikinci bir girişimde Yugoslavya'nın kalıntılarını kurtarmak için “popüler olmayan mali önlemler paketi” olan Avramovich Planını kabul etti. Sonuç olarak, ülke planlı bir ekonomiden piyasa ekonomisine geçti. Devletteki durum ancak savaşın sona ermesinden ve 1995'te uluslararası yaptırımların kaldırılmasından sonra normale döndü.
Haber bültenimize abone olun
